مسئله جمعیت، فرزندآوری و چالشهای فقهی و اخلاقی روشهای نوین باروری، از جمله موضوعات مهم و راهبردی جامعه اسلامی در دهههای اخیر بهشمار میرود؛ موضوعی که هم از منظر آموزههای دینی و هم از منظر اجتماعی، حقوقی و پزشکی، نیازمند بررسی دقیق و همهجانبه است.کاهش نرخ تولد، افزایش سالمندی جمعیت و گسترش استفاده از فناوریهای نوین درمان ناباروری، پرسشها و دغدغههای متعددی را در حوزه فقه اسلامی، حفظ نسب، مشروعیت شرعی و سلامت اخلاقی جامعه پدید آورده است.در همین راستا، حجتالاسلام والمسلمین محسن مرتضوی، پژوهشگر و مدرس فقه مسائل پزشکی و از اساتید خارج فقه حوزه علمیه قم، در گفتوگویی تفصیلی با خبرنگار گروه حوزه و دانشگاه خبرگزاری فارس، به تبیین دیدگاههای فقهی اسلام درباره فرزندآوری، ضرورت حلال بودن مسیر تولد فرزند و چالشهای شرعی روشهای نوین باروری پرداخته است. آنچه در ادامه میآید، متن کامل و تنظیمشده این گفتوگو است.* نگرانی از کاهش جمعیت و تأکید بر فرزندآوری حلالمرتضوی در بخش نخست سخنان خود تأکید کرد که تعالیم پیامبر گرامی اسلام(ص) و اهلبیت(ع) بر اهمیت فرزندآوری و تکثیر نسل در اسلام دلالت دارد. بهعنوان نمونه، پیامبر اکرم(ص) میفرمایند:«تَزَوَّجُوا فَإِنِّی مُکَاثِرٌ بِکُمُ الْأُمَمُ غَداً یَوْمَ الْقِیَامَهِ»ازدواج کنید و فرزند بیاورید تا در روز قیامت به فزونی جمعیت امت اسلام مباهات کنم.همچنین امام صادق(ع) میفرمایند:«إِنَّ خَیْرَ نِسَائَکُمُ الْوُلُودُ الْوَدُودُ الْعَفِیفَهُ الْعَزِیزَهُ فِی أَهْلِهَا»بهترین زنان شما، زنانی هستند که پرمحبت، فرزندآور و عفیفاند.
وی در ادامه با اشاره به جایگاه دعا برای کثرت فرزند و درخواست رزق فرزندان صالح در متون دینی، به نقش هدایتگر قرآن کریم پرداخت و افزود: قرآن در آیه ۳۱ سوره اسراء با نهی صریح از کشتن فرزندان بهدلیل ترس از فقر میفرماید:«لَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَکُمْ خَشْیَهَ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِیَّاکُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کَانَ خِطْئًا کَبِیرًا»این آیه بهروشنی بیانگر آن است که رزق فرزندان بر عهده خداوند است و نگرانیهای اقتصادی نباید مانع فرزندآوری شود.مرتضوی خاطرنشان کرد: رویکرد اسلام بر اهمیت فرزندآوری و تکثیر نسل استوار است؛ موضوعی که در سالهای اخیر بهویژه از سوی مقام معظم رهبری نیز مورد تأکید قرار گرفته است. با توجه به روند سالمندی جمعیت و کاهش نرخ تولد، توجه جدی به این مسئله اهمیتی دوچندان یافته است.* لزوم مشروع بودن مسیر فرزندآوریاین نویسنده حوزه فقه مسائل پزشکی در بخش دوم سخنان خود، ضمن تأکید بر ضرورت مشروع بودن تولد فرزند، نسبت به استفاده از روشهای غیرمجاز در فرآیند فرزندآوری هشدار داد و تصریح کرد: هرچند افزایش جمعیت و فرزندآوری امری مهم و راهبردی است، اما هدف هرگز وسیله را توجیه نمیکند و نمیتوان به بهانه رشد جمعیت، از هر شیوهای برای فرزندآوری بهره گرفت.* لزوم دقت و احتیاط در فرزندآوری از منظر تعالیم اسلامیمرتضوی با تأکید بر روایات اهلبیت(ع) و تعالیم اسلامی، به ضرورت رعایت دقت، حساسیت و احتیاط در امر فرزندآوری اشاره کرد و گفت: در منابع دینی نمونههای متعددی در این زمینه نقل شده است. از جمله پیامبر گرامی اسلام(ص) میفرمایند:«أَنْکِحُوا الْأَکْفَاءَ»برای ازدواج، دامنهای پاک و عفیف را برگزینید.
و نیز میفرمایند:«وَ اخْتَارُوا لِنُطَفِکُمْ»برای نطفههای خود با دقت انتخاب کنید و بهترین جایگاه را در نظر بگیرید.پیامبر اکرم(ص) با این تعبیر هشدار میدهند که باید توجه داشت نطفه در چه جایگاهی قرار میگیرد تا امکان رشد و پرورش صحیح آن فراهم شود. ازاینرو نسبت به زنی که قرار است حامل جنین باشد، باید حساسیت و دقت لازم اعمال شود.* جایگاه مادر در شکلگیری شخصیت جنینوی در ادامه با اشاره به روایت دیگری از امام صادق(ع) افزود:«إِنَّمَا الْمَرْأَهُ وَعَاءٌ»زن ظرف پرورش فرزند است.جنین در طول 9 ماه بارداری، بسیاری از ویژگیهای وراثتی، اخلاقی و رفتاری را از مادری که صاحب رحم است دریافت میکند.بر همین اساس، بهویژه در روشهایی مانند IVF، تلقیح خارج رحمی و نیز در قراردادهای اجاره رحم، باید با نهایت دقت مشخص شود که چه زنی بهعنوان رحم جایگزین انتخاب میشود و نطفه زوجین در چه بستری پرورش مییابد.* هشدار نسبت به موارد شبههناک در باروریاین مدرس حوزه علمیه قم سپس تأکید کرد: در تعالیم اهلبیت(ع) روایات فراوانی درباره لزوم احتیاط در امر فرزندآوری وارد شده است. برای نمونه، امام صادق(ع) می فرمایند:«لَا تُجَامِعُوا فِی النِّکَاحِ عَلَى الشُّبْهَهِ»در امر ازدواج و فرزندآوری از موارد شبههناک و مشتبه پرهیز کنید.همچنین آن حضرت میفرمایند:«هُوَ الْفَرْجُ وَ أَمْرُ الْفَرْجِ شَدِیدٌ وَ مِنْهُ یَکُونُ الْوَلَدُ وَ نَحْنُ نَحْتَاطُ»مسئله فرج ـ که کنایهای از امور جنسی و تولید نسل است ـ امری بسیار حساس و خطیر بهشمار میرود و باید در آن نهایت دقت و احتیاط را بهکار بست، چراکه تولد فرزند از همین مسیر رقم میخورد
* تأثیر حلال و حرام بر آینده فرزندان و جامعهوی خاطرنشان کرد: ما نسبت به بچهدار شدن و اینکه فرزند از چه راهی، با چه بستری و از چه مجرایی متولد میشود، موظف به رعایت کمال احتیاط هستیم، زیرا هدف، تولد فرزندی حلالزاده، مشروع، سالم و صالح است.در اعتقاد دین مبین اسلام، حتی یک لقمه حرام یا شبههناک میتواند در فرزندان اثرگذار باشد و به همین دلیل، سفارش فراوانی به کسب رزق و لقمه حلال شده است. حال اگر لقمه چنین تأثیری دارد، بیتردید امر نطفه، تشکیل جنین و فرآیند باروری نیز نقشی عمیق در آینده فرزندان و سلامت جامعه ایفا میکند. ازاینرو باید مراقبت شود که باروری زوجین نابارور، از هر راهی و با هر مقدمهای ـ بهویژه مقدمات حرام ـ صورت نگیرد.* مراکز ناباروری در تراز حکومت اسلامیمرتضوی در بخش سوم به تبیین چالشهای فقهی و حقوقی روشهای نوین باروری از منظر فقه اهلبیت(ع) پرداخت و بر اهمیت نهادینه شدن مراکز ناباروری در سطح تراز جمهوری اسلامی تأکید کرد. او در این بخش با اشاره به اهدای اسپرم بیگانه و رحم جایگزین، ضرورت پایبندی به موازین شرعی و حفظ نسب و هویت فرزند متولد شده را مورد تأکید قرار داد.این مدرس خارج فقه تلقیح مصنوعی که ۱۵ سال در زمینه فقه پزشکی سابقه تحقیق و تألیف دارد، ابراز داشت که یکی از دغدغههای اصلی، مسائل شرعی و فقهی روشهای نوین باروری است و باید مراکز ناباروری در تراز یک حکومت اسلامی و انقلاب اسلامی باشد.
* اهدای اسپرم بیگانه و محدودیتهای شرعیمرتضوی درباره اهدای اسپرم از مرد بیگانه گفت: اکثر مراجع تقلید و همچنین مذاهب اربعه اهل سنت و آیینهای مسیحیت و یهود مخالف این شیوهاند. بنابراین در مرکز ناباروری باید روشهای بارداری را مطابق با حکم شرعی مراجع معظم ارائه کرد.وی افزود: اهدای اسپرم اجنبی چالشهای عجیبی از لحاظ فقهی و حقوقی ایجاد میکند؛ مسئله نسب شرعی و قانونی. صاحب اسپرم اجنبی همان مرد بیگانه پدر شرعی این طفل متولد شده است، در حالی که نوعاً نسب این طفل به او گفته نمیشود و اسپرمها به صورت مجهول از بانک اسپرم اخذ میشود. این مسئله موجب از بین رفتن نسب و زیر پا گذاشتن احکام متعددی همچون ارث، نفقه و محرمیّت شرعی خواهد شد.* پیامدهای اجتماعی اهدای اسپرم اجنبیوی ادامه داد: اگر مسئله اهدای اسپرم اجنبی ترویج شود، همانگونه که اکنون در اروپا مشاهده میشود، دختران مجرد بدون ازدواج تقاضای باروری از بانکهای اسپرم میکنند و نهاد خانواده و امر مقدس ازدواج در جامعه از بین خواهد رفت. ازاینرو اهدای اسپرم اجنبی موجب از بین رفتن هویت انسانی و شرعی فرزند متولد شده میشود.مرتضوی تصریح کرد: مقام معظم رهبری با وجود جواز اهدای اسپرم اجنبی، در فتوای خود تصریح میکنند که باید از مقدمات و ملازمات حرام اجتناب شود. من مراکز ناباروری مختلفی را در سطح کشور بازدید کردهام. متأسفانه غیر از دو سه مورد، در اکثر مراکز، عملیات اخذ اسپرم به روش حرام صورت میپذیرد و این دغدغهای بسیار مهم است. بچهای که از طریق مقدمات حرامی همچون استمناء متولد شود، چه آیندهای از او انتظار خواهیم داشت؟
* دقت در مسئله رحم جایگزین و IVFاین مدرس خارج فقه حوزه علمیه قم همچنین تأکید کرد: مسئله رحم جایگزین و تلقیح خارج رحمی به روش IVF باید با دقت بیشتری بررسی شود. همانگونه که در روایات آمده است، رحم مادر محل پرورش و رشد جنین است. باید دقت شود که چه رحمی بهعنوان رحم جایگزین انتخاب میشود، زیرا بسیاری از ویژگیهای رفتاری و تربیتی فرزند از مادر صاحب رحم اخذ میشود. لذا نسبت به قراردادهای اجاره رحم باید نهایت دقت اعمال شود.مرتضوی در پایان اظهار امیدواری کرد که با برگزاری چنین همایشها و تشکیل کمیسیونهای مشترک، دغدغهها و چالشهای پیش روی روشهای نوین باروری کاهش یابد و مراکز ناباروری کاملاً اسلامی، در تراز حکومت اسلامی، به جامعه ارائه شود.