بحران آب زیرزمینی در کرمانشاه دیگر یک هشدار دوردست نیست، بلکه به مسئلهای عینی و ملموس بدل شده که نشانههای آن در افت شدید آبخوانها، کاهش ذخایر سدها و بروز پدیده فرونشست زمین، آینده زیستمحیطی و اقتصادی استان را تهدید میکند.
سالها برداشت بیرویه، توسعه چاههای غیرمجاز و مصرف ناپایدار آب، تعادل طبیعی منابع زیرزمینی را بر هم زده و استان را با کسری سنگین مخزن مواجه ساخته است؛ شرایطی که حتی بارندگیهای نرمال نیز بهتنهایی قادر به جبران خسارتهای واردشده بر سفرههای آب نخواهد بود.
در چنین وضعیتی، مدیریت تقاضا، انسداد چاههای غیرمجاز و بازنگری در الگوی بهرهبرداری، به ضرورتی انکارناپذیر تبدیل شده است؛ ضرورتی که تحقق آن، مستلزم همافزایی دستگاههای اجرایی، قضائی، امنیتی و مشارکت فعال بهرهبرداران و افکار عمومی است.
از سوی دیگر، وابستگی بالای بخش کشاورزی به منابع آب زیرزمینی و سهم قابل توجه آن در مصرف آب، حساسیت موضوع را دوچندان کرده و اصلاح الگوی کشت، استفاده از فناوریهای نوین آبیاری و کنترل برداشتها را به محور اصلی سیاستهای حفاظتی تبدیل کرده است.
آنچه امروز در کرمانشاه رقم میخورد، آزمونی جدی برای مدیریت پایدار منابع آب است؛ آزمونی که موفقیت یا ناکامی آن، نهتنها سرنوشت آبخوانها، بلکه امنیت زیستمحیطی، معیشت کشاورزان و پایداری سکونت در دشتهای استان را در سالهای آینده تعیین خواهد کرد.
مسدودسازی بیش از ۱۴۳۰ حلقه چاه غیرمجاز
بهرام درویشی در گفتگو با خبرنگار گروه اقتصادی شبکه اطلاعرسانی «مرصاد»؛ با اشاره به وضعیت نگرانکننده منابع آب زیرزمینی استان کرمانشاه، اظهار داشت: احیای آبخوانها فرآیندی پیچیده و زمانبر است و در صورت وارد شدن آسیبهای جدی، بازگشت آنها به شرایط پایدار، نیازمند سالها بارندگی نرمال و مستمر خواهد بود.
وی افزود: در حال حاضر حدود یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون مترمکعب کسری مخزن در دشتهای استان کرمانشاه وجود دارد و متأسفانه در برخی مناطق، نشانههایی از فرونشست زمین مشاهده میشود که زنگ خطری جدی برای پایداری سکونت و فعالیتهای اقتصادی به شمار میرود.
مدیرعامل شرکت آب منطقهای استان کرمانشاه با تشریح اقدامات مدیریتی انجامشده در این حوزه، تصریح کرد: برنامه انسداد چاههای غیرمجاز با جدیت در دستور کار کمیته سازگاری با کمآبی استان قرار دارد و این موضوع با همکاری دستگاههای اجرایی، امنیتی، قضائی و مدیریتی دنبال میشود.
درویشی ادامه داد: تاکنون یکهزار و ۴۳۰ حلقه چاه غیرمجاز در سطح استان مسدود شده که این اقدام منجر به حفاظت از حدود ۶۰ میلیون مترمکعب از منابع ارزشمند آب زیرزمینی شده و نقش مؤثری در کاهش فشار بر آبخوانها داشته است.
وی با اشاره به سیاستهای جدید در حوزه مدیریت مصرف و تخصیص آب، اذعان کرد: بر اساس تصمیمات اتخاذشده در سطح استان و وزارت نیرو، بازتوزیع هدفمند و ساماندهی تخصیص منابع آب با رعایت ملاحظات فنی، قانونی و زیستمحیطی در دستور کار قرار گرفته است.
مدیرعامل شرکت آب منطقهای استان کرمانشاه خاطرنشان کرد: این سیاستها بهگونهای طراحی شدهاند که ضمن حمایت از بخشهای تولیدی و اقتصادی، از وارد آمدن فشار مضاعف به منابع آبی جلوگیری شود و تعادل نسبی در بهرهبرداری از آب برقرار بماند.
درویشی تأکید کرد: اجرای دقیق و مستمر این سیاستها میتواند نقش مهمی در صیانت بلندمدت از منابع آبی، کنترل روند افت آبخوانها، کاهش مخاطرات ناشی از فرونشست زمین و تحقق مدیریت پایدار منابع آب استان کرمانشاه ایفا کند.
وی با تشریح آخرین وضعیت بارندگیها در استان کرمانشاه، گفت: از ابتدای سال آبی جاری تاکنون، مجموع بارندگیهای ثبتشده به حدود ۸۸ میلیمتر رسیده که این میزان نسبت به سال گذشته ۲۴ درصد و در مقایسه با میانگین بلندمدت ۳۴ درصد کاهش را نشان میدهد.
مدیرعامل شرکت آب منطقهای استان کرمانشاه افزود: بخش قابل توجهی از فصل پائیز که بهعنوان دوره اصلی تأمین بارشهای سالانه شناخته میشود، بدون بارندگیهای مؤثر سپری شد و این موضوع آثار قابل توجهی بر منابع آب سطحی و زیرزمینی استان بر جای گذاشته است.
وضعیت نگرانکننده ذخایر سدهای استان
درویشی با اشاره به وضعیت سدهای استان کرمانشاه، تصریح کرد: در حال حاضر حدود ۵۵ درصد ظرفیت مخازن سدهای استان خالی است و تنها ۴۵ درصد از حجم مخازن آبگیری شده که بخشی از این میزان نیز در محدوده حجم مرده قرار دارد.
وی خاطرنشان کرد: قرار گرفتن بخشی از آب ذخیرهشده در حجم مرده سدها عملاً امکان بهرهبرداری مؤثر از آن را سلب کرده و همین مسئله، مدیریت تأمین آب شرب، کشاورزی و صنعت را با محدودیتهای بیشتری نسبت به سالهای گذشته مواجه کرده است.
مدیرعامل شرکت آب منطقهای استان کرمانشاه با اشاره به پیشبینیهای هواشناسی، گفت: بر اساس اعلام سازمان هواشناسی، این امیدواری وجود دارد که در ماههای آینده بخشی از عقبماندگی بارشی جبران شود، اما این موضوع نباید موجب غفلت از ضرورت مدیریت مصرف آب شود.
درویشی در پایان تأکید کرد: تداوم کمبارشیها ایجاب میکند تمامی بخشها، بهویژه در حوزه کشاورزی و مصرف خانگی، با رعایت الگوی بهینه مصرف، در عبور ایمن از شرایط کمآبی و صیانت از منابع محدود آبی استان همکاری جدی داشته باشند.
اصلاح الگوی کشت، راهکاری برای حفاظت از آب
سعید دزفولینژاد در گفتگو با خبرنگار گروه اقتصادی شبکه اطلاعرسانی «مرصاد»؛ با اشاره به برداشتهای بیرویه از چاههای عمیق، اظهار داشت: کاهش برداشت از منابع زیرزمینی بهصورت مستقیم موجب تقویت سفرههای آب زیرزمینی میشود و هرگونه کنترل بر چاههای غیرمجاز، اقدامی مؤثر در احیای آبخوانهاست.
وی افزود: در سالهای اخیر و با آغاز اقدامات جهادی در شرکت آب منطقهای، مسدودسازی چاههای غیرمجاز با جدیت دنبال شده و نتایج مثبتی نیز به همراه داشته است، بهطوری که در برخی چشمهها و سرابها، افزایش سطح آب به وضوح مشاهده شده است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان کرمانشاه با تأکید بر اثرگذاری مستقیم کاهش برداشت آب بر تقویت منابع زیرزمینی، اذعان کرد: وقتی برداشت کنترل شود، سطح ایستابی افزایش مییابد و این موضوع بهطور طبیعی موجب احیای چشمهها، سرابها و دیگر منابع آب زیرسطحی خواهد شد که نقش حیاتی در تعادل اکوسیستم دارند.
دزفولینژاد درباره ارتباط خشکشدن تالابها با فعالیت چاههای عمیق، گفت: کاهش نزولات آسمانی بهویژه در یکی دو سال اخیر، عامل مهمی در افت منابع آبی بوده، اما وجود چاههای غیرمجاز نیز میتواند با کاهش آبهای تغذیهکننده، تأثیر منفی مستقیمی بر تالابها داشته باشد.
وی در خصوص سهم بخش کشاورزی از برداشت آبهای زیرزمینی، عنوان کرد: آمار دقیق باید از سوی آب منطقهای و جهاد کشاورزی ارائه شود، اما بر اساس اغلب منابع علمی، حدود ۹۰ درصد مصرف آب کشور در بخش کشاورزی انجام میشود که رقم قابل توجهی است.
این مقام مسئول با اشاره به لزوم اصلاح الگوی کشت، افزود: در صورت نبود نظارت کافی، توسعه کشتهای دوم و محصولات پرآببر، فشار مضاعفی بر سفرههای آب زیرزمینی وارد میکند و اگر اصلاح الگوی کشت بهدرستی اجرا نشود، آینده منابع آب استان نگرانکننده خواهد بود.
تهدید محیط زیست با افت منابع زیرزمینی
دزفولینژاد کاهش سطح آبهای زیرزمینی را تهدیدی جدی برای محیط زیست دانست و بیان کرد: افت منابع زیرزمینی مستقیماً بر چشمهها، سرابها و تالابها اثر میگذارد و این منابع، از اصلیترین آبشخورهای حیات وحش به شمار میروند که کاهش آنها حیات زیستمندان را تهدید میکند.
وی با اشاره به تالاب هشیلان، تصریح کرد: کمآبی تالابها باعث آسیب به زیستمندان وابسته میشود و در مجموع، افت سفرههای آب زیرزمینی تأثیر مستقیمی بر حیات وحش، تنوع زیستی و پایداری اکوسیستمهای طبیعی منطقه خواهد داشت.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان کرمانشاه خاطرنشان کرد: آبهای زیرزمینی سرمایهای راهبردی هستند و باید بهطور مستمر حفاظت شوند؛ نصب کنتورهای هوشمند بر چاههای مجاز، کنترل برداشت و پرهیز از کشتهای آببر، ضرورتی انکارناپذیر برای کشوری نیمهبیابانی مانند ایران است.
دزفولینژاد در پایان گفت: تخریب سفرههای آب زیرزمینی تنها به بحران محیط زیست محدود نمیشود، بلکه پدیده فرونشست زمین را بهدنبال دارد؛ پدیدهای که با از بین بردن خاک، عملاً امکان بهرهبرداری، کشاورزی و حتی احداث تأسیسات را در آن مناطق سلب میکند.
پیامدهای بحرانآفرین برداشت بیرویه منابع زیرزمینی
اکبر میرزایی در گفتگو با خبرنگار گروه اقتصادی شبکه اطلاعرسانی «مرصاد»؛ با اشاره به کاهش کیفیت و کمیت آب بهدلیل برداشتهای غیرمجاز، اظهار داشت: شناخت دقیق چاههای غیرمجاز و مجاز اهمیت ویژهای دارد و نخستین گام برای مدیریت منابع، مشخص کردن انواع چاههاست.
وی افزود: چاههای غیرمجاز بدون مراجعه به مراجع قانونی و نظارت فنی حفر میشوند و کنترل آنها تقریباً غیرممکن است؛ در مقابل، چاههای مجاز ممکن است با مجوز قانونی حفر شوند، اما برداشت بیش از سهمیه، تهدید جدی برای منابع آب ایجاد میکند.
کارشناس مسائل کشاورزی تصریح کرد: شناسایی چاههای غیرمجاز اغلب از طریق گزارش مردمی یا پایش میدانی امکانپذیر است و پس از شناسایی، اقدامات قضائی علیه حفرکنندگان انجام میشود؛ کنترل چاههای مجاز سادهتر بوده و امکان اعمال جریمه و نظارت مستقیم وجود دارد.
میرزایی ادامه داد: برداشت بیرویه منابع زیرزمینی متعلق به نسلهای آینده است و مصرف بیش از حد یک نسل، دسترسی نسلهای بعدی را محدود میکند؛ در استان کرمانشاه طی ۳۰ سال اخیر سطح ایستابی بیش از ۵۰ متر کاهش یافته و وضعیت به حد بحرانی رسیده است.
وی عنوان کرد: فرو نشست زمین، ایجاد شکاف و چالههای عظیم و محدود شدن ظرفیت جذب آب، پیامد کاهش سطح آب است؛ حتی با بارشهای مناسب، ظرفیت ذخیرهسازی کاهش یافته و تهدیدی جدی برای آینده منابع زیرسطحی ایجاد میشود.
کارشناس مسائل کشاورزی عنوان کرد: چاههای عمیقتر ممکن است آب شور یا با کیفیت پائین داشته باشند؛ این مشکل در مناطقی که منابع سطحی با کیفیت مطلوب محدود هستند، تشدید میشود و مدیریت مصرف آب را ضروری میسازد.
نقش فناوریهای نوین در مدیریت آب
میرزایی افزود: بیش از ۹۲ درصد مصرف آب کشور در بخش کشاورزی است و استفاده از روشهای نوین آبیاری نظیر آبیاری قطرهای و نواری میتواند مصرف آب را کاهش دهد و بازده تولید را افزایش دهد؛ مطالعات نشان میدهد مصرف آب تا یکچهارم کاهش مییابد.
وی با اشاره به تجربه سه تا چهار سال گذشته، گفت: با هزینه نسبتاً پائین زیرساختهای لازم برای تغییر روش آبیاری فراهم شد؛ این اقدامات موجب کاهش مصرف آب، افزایش سطح زیرکشت و مدیریت بهینه منابع شده و به حفظ منابع زیرزمینی کمک کرده است.
کارشناس مسائل کشاورزی درباره آبیاری نواری، گفت: این روش نسبت به آبیاری سنتی تأثیر بیشتری در کاهش هدررفت آب دارد و کنترل دقیق جریان و پوشش یکنواخت آب را فراهم میکند؛ تجربه کشاورزان در اسلامآبادغرب نشان داده که تولید محصولاتی مانند هندوانه، ذرت و گندم حداقل ۲۰ درصد افزایش یافته است.
ضرورت بسیج عمومی و فرهنگسازی
میرزایی خاطرنشان کرد: برای کنترل چاههای غیرمجاز، بسیج عمومی و فرهنگسازی ضروری است؛ تعداد چاههای غیرمجاز در برخی شهرستانها بسیار بالا است و حجم برداشت آب از آنها تهدیدکننده منابع است، از جمله بیش از یکهزار چاه در کرمانشاه و تا ۴۰۰ چاه در یک شهرستان دیگر.
وی تأکید کرد: اطلاعرسانی، آموزش عمومی، استفاده از رسانهها و مشارکت مردم در گزارشگیری همراه با همکاری نهادهای قضائی و اداری، اقدامات مؤثری در مدیریت منابع آب و کنترل برداشت غیرمجاز است و میتواند تأثیر بسزایی داشته باشد.
کارشناس کشاورزی در پایان گفت: زمانبندی اجرای اقدامات اهمیت ویژه دارد؛ جمعآوری چاهها و تغییر کاربری اراضی باید در پائیز و زمستان انجام شود تا کمترین آسیب به کشاورزان وارد شود؛ کنترل چاههای مجاز با نظارت میدانی و هماهنگی دستگاهها نقش مؤثری در کاهش برداشت بیرویه دارد.
به گزارش شبکه اطلاعرسانی «مرصاد»؛ آب زیرزمینی کرمانشاه شاهرگ حیاتی استان است که در وضعیت شکنندهای قرار دارد؛ هر قطره برداشت بیرویه، سرمایهای است که نسلهای آینده از دست میدهند؛ انسداد چاههای غیرمجاز و اصلاح الگوی کشت فرصتی برای بازتعریف رابطه انسان با آب ایجاد کرده است.
بحران آب، آزمونی برای تابآوری جمعی است؛ موفقیت آن با تعداد چاههای مسدودشده سنجیده نمیشود، بلکه با توانایی جامعه در تغییر الگوهای رفتاری و کشاورزی اندازهگیری خواهد شد؛ فناوریهای نوین آبیاری ابزار هستند، اما بدون مشارکت مردم، حتی بهترین روشها نمیتواند فشار بیرویه آب را مهار کند.
پیام این تجربه فراتر از کرمانشاه است، منابع آب محدود، میراث مشترک و شکنندهای هستند که بیتوجهی به آن، فرونشست زمین و خشکشدن چشمهها را بهدنبال دارد؛ حفاظت واقعی از آب، آغاز تغییر نگرش، اصلاح عادات مصرف و همافزایی میان نهادها و مردم را میطلبد.