عبادت هوشمندانه

«چه بسیار روزه دارانى که از روزه خود جز گرسنگى و تشنگى بهره‌اى نمى برند و چه بسیار شب زنده دارانى که از قیام شبانه خود جز بى خوابى و خستگى ثمره‌اى نمى گیرند. آفرین بر خواب هوشمندان و افطارشان!»[۱] در فرهنگ دینی ما، عبادات نیز همانند انسان دارای روح و جسم هستند؛ یعنی ظاهرى دارند و باطنى و یا به بیان دیگر، صورتى دارند و سیرتى. صورت عبادات، افعالى است که در ظاهر باید انجام شود؛ ولى باطن آنها، فلسفه هاى تربیتى است که نتیجه آن قرب به خدا است. براى رسیدن به این نتایج، تنها انجام ظاهر عبادات کافى نیست؛ بلکه توجه به آداب آن نیز لازم است. مثلا در نماز اگر حضور قلب نباشد و انسان اذکار و افعال نماز را در حالى به جا آورد که فکر او مشغول برنامه هاى دنیوى و مادى است، به یقین از نتایج تربیتى آن که باز داشتن از گناه (نهى از فحشا و منکر)[۲] و قرب به خدا[۳] و شستشوى دل از زنگار گناه است،[۴] محروم خواهد ماند. همچنین روزه نیز برنامه هایى ظاهرى (مانند خوددارى از خوردنى و نوشیدنى و بعضى دیگر از لذات نفسانى) دارد و در کنار آن، دارای فلسفه اى است که عبارت از تقویت ایمان و اراده و مبارزه با هواى نفس و شیطان است. طبیعی است که اگر فلسفه روزه حاصل نشود، نتیجه روزه که تقوا است،[۵] محقق نمى گردد و لذا این گونه عملی انسان را از عذاب الهى باز نمى دارد و سپرى در برابر آتش نمى شود.[۶] به همین دلیل در روایات اسلامى تأکید زیادى بر توجه به روح نماز و روزه و سایر عبادات شده است تا فرد علاوه بر رفع تکلیف از طریق انجام ظاهر عبادت، عبادتش نیز به درجه قبولى در نزد پرورگار برسد. علاوه بر این، افعال و اعمال ناپسند نیز موانعی در مسیر قبولى عبادت به شمار می‌آیند. به عنوان مثال، غیبت کردن[۷]، نوشیدن مست کننده‌ها[۸]، استفاده از اموال حرام[۹] و امثال آن، سبب مى شود عبادات تا مدتى مقبول درگاه خدا نگردد. در این مسیر یکى از مهم ترین شرایط قبولى عبادات، پذیرش ولایت اهل بیت علیهم السلام است[۱۰] که اگر این گونه نباشد، عبادات انسان بى روح و خالى از محتوا مى شود. در همین راستاست که امیر المومنین، علی علیه السلام در کلام حکیمانه اش اشاره به عبادات بى روح و کم نتیجه یا بى نتیجه کرده و مى فرماید: «چه بسیار روزه دارانى که جز گرسنگى و تشنگى، از روزه خود بهره اى دیگر نمى برند و چه بسیار شب زنده دارانى که از قیام شبانه خود جز بى خوابى و خستگى ثمره اى نمى گیرند. آفرین بر خواب هوشمندان و افطارشان!» کلام حکیمانه فوق ناظر به تمام موانعی که مورد بررسی قرار گرفت، می‌باشد. کسانى هستند که روزه مى گیرند، اما انواع گناهان را در حال روزه انجام مى دهند؛ ظلم مى کنند، مال مردم مى خورند، آبروى مسلمانان را مى ریزند و با غیبت و تهمت، افراد بى گناه را آزار مى دهند. به یقین این گونه اشخاص از روزه خود جز گرسنگى و تشنگى بهره اى نمى برند؛ چنان که شب زنده دارانى هستند که هرگز بهره اى از عبادات شبانه نخواهند برد. کلام حکیمانه فوق گویا بر گرفته از آیه سوم سوره «غاشیه» است؛ آنجا که خداوند حال مجرمان را شرح مى دهد و مى فرماید: «پیوسته عمل کرده و خسته شده اند (و نتیجه اى نگرفته اند)»[۱۱] و دلیلش آن است که نه معرفت کافى براى عمل داشتند و نه شرایط آن را رعایت کردند و نه موانع آن را برطرف نمودند و حتى گاهى با اعمال ناشایست خود اگر بهره اى هم از اعمال پیشین برده بودند، آنها را حبط و باطل نمودند. هنگامى که انسان حالات خوارج را مطالعه مى کند، به عمق این گفتار حکیمانه امام (علیه السلام) آشناتر مى شود. به نقل تاریخ، خوارج افراد بى گناه را سر مى بریدند و حتى شکم زن باردار را پاره کردند و حتى قتل امیرمؤمنان على علیه السلام را واجب شمردند؛ اما با این حال صداى زمزمه تلاوت قرآن شبانه و نماز شبشان همواره به گوش مى رسید. اما در انتهای این گفتار حکیمانه، امام علیه السلام انسانهای باهوش را که به حقیقت عبادت دست یافته اند می‌ستاید؛ آنها تنها پرهیزکاران و افراد بامعرفتی هستند که به روح عبادات توجه دارند و آداب آن را به کار مى بندند. آنها هر چند که به واجبات قناعت کرده و اعمال مستحبى کمتری به جای آورند، باز نیز در بارگاه الهی مقربند.