خبرگزاری فارس، چهارمحال و بختیاری| صبح زود به ایستگاه تحقیقاتی گیاهپزشکی کرج رسیدم؛ جایی که محققان میگویند «جنگ اصلی با آفات، اینجا و در سکوت آزمایشگاههاست، نه در مزرعه». در یکی از سالنها، جعبههایی دیده میشد که داخلشان هزاران مگس میوه، آفتی که هر سال در مرکبات و باغهای جنوب ایران فاجعه به بار میآورد، پرورش یافتهاند.اما قرار نبود این حشرات مثل همیشه تکثیر شوند؛ قرار بود «دیگر نتوانند تکثیر کنند».لحظاتی بعد، دستگاه پرتودهی گاما روشن شد؛ تجهیزی که قرار بود مسیر زندگی یک جمعیت کامل از آفات را تغییر دهد. اینجا نقطه اتصال علوم هستهای با امنیت غذایی کشور بود.در سفر بعدی به بندرعباس، با «رحمان زارعی»، باغدار پرتقال، صحبت کردم. او سال گذشته بیش از نیمی از محصولش را به دلیل طغیان «مگس مدیترانهای» از دست داده است؛ آفتی که در کمتر از دو هفته میتواند یک باغ را به مرز نابودی برساند و در گرمای جنوب ایران حملههایش شدیدتر هم میشود. زارعی با ناراحتی میگوید:ما هرچی سم زدیم، جواب نداد. آفت خودش را مقاوم میکند، ولی باغدار چطور مقاومت کند؟ یک سال زحمت میکشیم و آخرش جای میوه سالم، آفت توی باغ جشن گرفته.کشاورزانی مثل او سالهاست میان دوراهی سمپاشی گسترده و رهاکردن محصول گیر کردهاند؛ هر دو ضرر، اما یکی آسیبزننده به محیط زیست، دیگری فلجکننده برای اقتصاد خانوادگی. این همان گرهای است که فناوری هستهای بازش میکند.
چگونه پرتو هستهای آفت را بیخطر میکند؟
فناوری مورد استفاده «SIT» یا روش عقیمسازی حشرات با پرتو است. توضیح ساده این است که حشرات سالم در مقیاس بزرگ پرورش داده میشوند و سپس با دوز کنترلشدهای از پرتو گاما یا ایکس، توان تولید مثل آنها از کار میافتد.این پرتوها حشره را نمیکشند؛ فقط سیستم تولیدمثلش را متوقف میکنند، بدون اینکه به محیط آسیب بزند. پس از عقیمسازی، این حشرات در باغهای آلوده رها میشوند.نکته ظریف ماجرا این است که حشرات عقیمشده همچنان جفتگیری میکنند، اما تخمهای حاصل بارور نمیشوند و جمعیت آفت در همان نسل سقوط میکند. این روش در دنیا یکی از مؤثرترین و پاکترین روشهای کنترل آفت شناخته میشود و ایران اکنون جزو معدود کشورهایی است که این فناوری را در مقیاس میدانی بهکار گرفته است.
از اصلاح نباتات تا نشاندار کردن رادیواکتیوی
در گفتوگو با آرش صفاری، پژوهشگر گیاهپزشکی و عضو تیم پرتودهی کرج، فهمیدم این فناوری فقط مربوط به تابش نیست؛ داستان از پرورش آغاز میشود. صفاری میگوید: پرورش آفات برای عقیمسازی، کاری کاملاً تخصصی است؛ اصلاح نباتات و علوم ژنتیک در اینجا به کمک ما میآید. ما باید بهترین نژاد آفت را، با بیشترین توان جفتگیری اما بدون توان تولیدمثل، پرورش دهیم.برای کنترل رفتاریشان از نشاندار کردن رادیواکتیوی استفاده میشود تا مسیر حرکت و موفقیت عملیات در محیط واقعی قابل ردیابی باشد.صفاری توضیح میدهد: تابش پرتوهای گاما و ایکس با دقت میلیگریدوز انجام میشود. تابش زیاد آفت را میکشد، تابش کم او را بارور باقی میگذارد. «پیدا کردن حد طلایی» همان هنری است که فناوری هستهای را منحصر بهفرد کرده است.
روزی که آفت در باغ شکست خورد
در یکی از عملیاتهای میدانی که سال گذشته در میناب انجام شد، ۸ میلیون مگس مدیترانهای عقیمشده در باغهای پرتقال رهاسازی شد. رضا نادری، مسوول عملیات، روایت میکند: در ابتدا کشاورزان باور نمیکردند این مگسهای ریز قرار است دشمن خطرناکشان را از پا درآورند. اما نتایج شگفتانگیز بود.ثبت دقیق جمعیت آفت در تلههای فرمونی نشان داد که در عرض سه ماه، جمعیت مگسها بیش از ۹۰ درصد کاهش یافت. «نه سمپاشی، نه هزینههای عجیب، نه آسیب زیستمحیطی. فقط علم و علم و علم.» این جملهای است که نادری بارها در گفتوگو تکرار کرد.
انرژی هستهای یکی از پاکترین ابزارهای کنترل آفات
همچنین یاسر رحیمیان، نماینده پژوهش و فناوری سازمان جهاد کشاورزی، درباره گستره عظیم نقش پرتوها در سلامت گیاه، دام و انسان توضیح میدهد: پرتوها فقط برای برق یا تحقیقات پیچیده نیستند. در آزمایشگاهها برای تولید داروهای نشاندار، در تشخیص بیماریها، در درمان سرطانها، و حتی در تولید رادیوایزوتوپهایی که در کشاورزی و دامپزشکی استفاده میکنیم، نقش پررنگی دارند.وی با اشاره به نقش این فناوری در گیاهپزشکی توضیح میدهد: نشاندار کردن حشرات، کنترل مسیر پروازشان، عقیمسازی با پرتوهای گاما و ایکس، همه اینها بخشی از یک چرخه گسترده است که امنیت غذایی را تضمین میکند. انرژی هستهای امروز یکی از پاکترین ابزارهای کنترل آفات است.
در روش هستهای، اکوسیستم دستنخورده باقی میماند
سمیه ترابی، کارشناس محیطزیست، سالها اثرات سموم کشاورزی را مطالعه کرده و معتقد است فناوری SIT یک نقطه عطف زیستمحیطی است؛ او میگوید: ایران جزو کشورهایی است که به دلیل گرمای هوا و تنوع محصولات باغی، همیشه مستعد طغیان آفات بوده. اما از بین تمام روشها، تنها یک روش است که اثر تجمعی، آلودگی و مقاومت ایجاد نمیکند: عقیمسازی با پرتو.وی تأکید میکند: این فناوری نه تنها آفت را کنترل میکند، بلکه به بازگشت تعادل زیستی کمک میکند. وقتی سمپاشی سنگین میشود، حشراتی که دشمن طبیعی آفت هستند هم میمیرند. اما در روش هستهای، اکوسیستم دستنخورده باقی میماند.
پیروزی آرام علم هستهای
وقتی از مرکز تحقیقاتی خارج میشدم، جمعیت زیادی از حشرات داخل دستگاه پرتودهی در حال آمادهسازی برای رهاسازی بودند. شاید برای کشاورزان جنوب ایران، هر کدام از این حشرات عقیمشده به معنای یک پرتقال سالم، یک انار سالم یا یک فصل برداشت کمخطرتر باشد. عقیمسازی آفات با پرتو، جنگی است که در سکوت انجام میشود اما نتیجهاش در امنیت غذایی خانوادهها، در قیمت محصولات، در کاهش مصرف سموم و در سلامت خاک قابل لمس است.