نقدی بر فیلم قاعده تصادف/چهرۀ مخدوش پدر، خط قرمزی بر ولایت‌پذیری دختر

  صراط: یکی از فیلمهای جشنوارۀ سال ۹۱ که رابطۀ پدر و دختری را به تصویر میکشد، «قاعدۀ تصادف» ساختۀ بهنام بهزادی است. شهرزاد نقش اول گروه تئاتری است که قصد رفتن به خارج از کشور برای اجرای برنامه را دارد. گره فیلم وقتی شروع میشود که پدر شهرزاد با خروج او از ایران مخالفت میکند. شهرزاد البته دختری بالغ است اما پدر نیز حق خود میداند که در نبود مادر از شهرزاد محافظت کند. سکانس کلیدی در رابطۀ دختر و پدر زمانی است که شهرزاد برای صحبت نزد پدرش به  محل کار او میرود. آنها در پارکینگ با یکدیگر صحبت میکنند. شهرزاد خواسته های خود را بیان میکند و پدر باز هم با او مخالفت میکند. در این گفتگو متوجه میشویم که شهرزاد در گذشته با پسری رابطه داشته است اما آن رابطه به هم میخورد و شهرزاد بعد از این اتفاق دست به خودکشی میزند. یعنی پدر تا حدی به دلیل این اتفاق، اعتماد خود را به دخترش از دست داده است. یکی از مسائلی که در تعلیم و تربیت اسلامی پر رنگ میشود، ولایت پدر بر فرزندان است. آنچه اسلام بر آن تاکید میکند این است که پدر به عنوان ولی، بر جان و مال فرزند خود سلطه دارد. این مسئله نه تنها دینی و شرعی است بلکه در نظام جمهوری اسلامی ایران نیز امری قانونی محسوب میشود. همین که فرزند به دنیا بیاید خود به خود تحت ولایت پدر قرار میگیرد  و هیچ مقامی حق تغییر یا تنفیذ این وضع را ندارد. به همین دلیل لازم است دختری که ازدواج نکرده است برای خروج از کشور از پدر اجازه داشته باشد. در فیلم «قاعدۀ تصادف» نه تنها دختر خانواده این حق را به رسمیت نمیشناسد، بلکه رفقا و دوستان او نیز که درواقع نمایندۀ نسل جوان در این فیلم هستند چنین برخوردی با مسئله دارند و حق پدر برای ولایت پذیری را انکار میکنند. شهرزاد بعد از بحثی که با پدر میکند تصمیم آخر خود را مبنی بر رفتن حتی به قیمت شکستن دل پدر و سرپیچی از دستور او اعلام میکند. در اینجا تصویری که از پدر نشان داده میشود قابل توجه است. پدر از کوره در میرود و بر دختر خود دست بلند میکند و دوستان دختر، او را از دست پدرش نجات میدهند و همگی با هم فرار میکنند. در این سکانس پدر فردی احساساتی، عصبی، نامعقول و خشن نشان داده میشود. فیلمنامه به صورت یکجانبه، حق را به شهرزاد میدهد. تا انتهای فیلم نیز پدر در کسوت مردی غیرمنطقی و خشن ظاهر میشود. در پایان، پدر، دوستان شهرزاد را تهدید میکند که از خروج آنها جلوگیری میکند اگر شهرزاد را تحویل ندهند. در اینجا است که دوستان در بحث های خود لحظه ای دربارۀ حق پدری صحبت نمیکنند و تماما پدر را کسی در نظر میگیرند که میخواهد شهرزاد را زندانی کند یا بلایی بر سر او بیاورد. در اینجا دوستان مهربانتر از مادر از خود گذشتگی میکنند و قید تئاتر و جشنواره شان را میزنند؛ فقط به این خاطر که شهرزاد را به دست غول بیابانی به نام «پدر» ندهند. به نظر میرسد فیلم قاعدۀ تصادف نه تنها حق ولایت پدر بر فرزندان را نمیپذیرد بلکه خواهان آزادی برای فرزندان است. فرزندانی که عاقل بودن آنها نیز تا حدی زیر سوال میرود. دختری که یک بار خودکشی کرده است نیز باید خود انتخابهای مهم زندگی را تعیین کند و پدر نباید در این انتخاب دخالتی داشته باشد. بحث ولایت پذیری پدر بر فرزندان نه تنها بعد خانوادگی دارد، بلکه دارای بعدی اجتماعی نیز هست. ولایت‌پذیری در واقع مبارزه با خودبنیادی است. اینکه کودک از دوران کودکی بیاموزد که باید از کسی پیروی کند، استلزامات تربیتی بسیاری دارد. کودک از آغاز پدر را به عنوان ولی می پذیرد، از دستوراتش پیروی میکند و در تصمیم گیریها حرف او را به عنوان ختم کلام قبول دارد. وقتی کودک با بالارفتن سنش به خدا  و دین بیاندیشد، این ولایت را که اکنون در او نهادینه شده است، به خدا و دین تسری میدهد و به راحتی این دو رکن مهم را قبول میکند. در ادامه در تربیت سیاسی نیز، ولایت پذیر میشود. به طور کلی ولایت پذیری مانع این است که فرد خود را به عنوان عیار درستی و نادرستی در نظر گیرد. معنای خودبنیادی این است که فرد خود را آن طرازی در نظر داشته باشد که همۀ جزئیات و کلیات زندگی را تعیین میکند. خود مصالح خود را تشخیص می‌دهد و حتی خود قسمتی از دین را قبول میکند و قسمت دیگر را نه. مسئلۀ خودبنیادی که با مبانی انسانشناختی جهان مدرن هماهنگ است، هرچه بیشتر باید در تربیت مد نظر قرار گیرد. زیرا جهان مدرن خودبنیادی را تبلیغ میکند و ارزش آزادی در مکتب لیبرالیسم بر این حرف صحه میگذارد. بنابراین برای تربیت باید مسئلۀ ولایت‌پذیری بیش از پیش مد نظر قرار گیرد تا در آینده فرزندانی چون شهرزاد نداشته باشیم که از پدر خود فرار میکند و به آغوش دوستانی پناه میبرد که شش ماه است آنها را میشناسد…