تقویت موقعیت استراتژیک ایران در منطقه با خط ‌آهن ترکمنستان-افغانستان-تاجیکستان

کارشناس ارشد پژوهشگاه برنامه‌ریزی راهبردی وزارت توسعه و تجارت ترکمنستان خبر داد: خط ‌آهن ترکمنستان-افغانستان-تاجیکستان تا سال ۲۰۱۵ میلادی راه‌‏اندازی می‏‌شود و جغرافیای حمل‌ونقل منطقه‌‏ای را متحول خواهد کرد. «ناتالیا عوض وا» کارشناس ارشد پژوهشگاه برنامه‌ریزی راهبردی وزارت توسعه و تجارت ترکمنستان اعلام کرد خط آهن ترکمنستان-افغانستان-تاجیکستان تا سال 2015 میلادی راه‏‌اندازی می‏شود و جغرافیای حمل‌ونقل منطقه‏‌ای را متحول خواهد کرد. عوض وا در مقاله تحلیلی طرح احداث خط آهن ترکمنستان-افغانستان-تاجیکستان که ماه گذشته با حضور سران کشور ذینفع در آن در خاک ترکمنستان عملیات اجرای آن آغاز شده‏، تصریح کرد: ترکمنستان تجربه موفقیت آمیز در احداث خطوط راه آهن بین‏‌المللی و منطقه‏‌ای دارد که در این زمینه می‏‌توان به ساخت و راه‌اندازی خط راه آهن تجن- سرخس- مشهد و نیز خط آهن در حال احداث قزاقستان- ترکمنستان- ایران اشاره کرد. این کارشناس و تحلیلگر امور تجارت و اقتصاد ترکمنستان در مقاله‌ای که خبرگزاری رسمی ترکمنستان آن را منتشر کرده است، تصریح کرد: 2 شبکه جدید راه آهن در دست احداث ایران- ترکمنستان- قزاقستان و ترکمنستان- افغانستان- تاجیکستان نقشه جهانی حمل‌ونقل کالا و مسیرهای تجارت در منطقه را کاملا متحول خواهد کرد. وی اضافه کرد از طریق این 2 شبکه جدید، مسیرهای ارتباطی نوینی بین آسیای مرکزی و بازارهای جهانی از طریق بندرهای اقیانوس هند فراهم می‌شود و سالانه از چین تا اروپا از افغانستان تا روسیه و همچنین در مسیرهای دیگر سالانه بیش از 25 میلیون تن بار جابه‌جا خواهد شد. این کارشناس وزارت توسعه و تجارت جمهوری ترکمنستان با تأکید بر اهمیت منطقه‏‌ای و فرامنطقه‏‌ای خط‌آهن مذکور اعلام کرد: کشورهای ایران و چین در آینده به طرح احداث راه آهن ترکمنستان، افغانستان و تاجیکستان که برای منافع راهبردی و سیاسی و اقتصادی همه کشورهای این منطقه اهمیت ویژه‌ای دارد، خواهند پیوست. وی در بخش دیگر این مقاله تحلیلی خود نوشته است: کشورهای آسیای جنوبی که از خط راه آهن مذکور بهره‏‌مند شوند محموله خود را هشت روز زودتر با 500 دلار برای هر کانتینر کاهش خواهند داد. از سوی دیگر به نظر کارشناسان منطقه وجود چنین راه‏‌هایی به کشورهای در بن بست مانده آسیای مرکزی این امکان را می‏‌دهد تا ظرفیت‏‌های اقتصادی خود را به صورت کامل عملی کنند. بنابر پیش‌بینی کارشناسان منطقه طرح فوق که بنیاد راه آهن از ترکمنستان تا تاجیکستان از طریق قلمرو افغانستان را در نظر دارد، در صورت احداث، نخستین راه آهن آلتیرناتیویمی‌شود که کشورهای شمال را بدون عبور از قلمرو ازبکستان به افغانستان پیوند می‏دهد، همچنین تاجیکستان بعد از احداث این خط از وابستگی صددرصد به خط آهن ازبکستان رها خواهد شد. مراسم آغاز عملیات اجرایی خط آهن منطقه‌ای 15 خرداد در حومه  شهر آتامراد ترکمنستان با حضور سران جمهوری‏‌های ترکمنستان و افغانستان و تاجیکستان در مراسم باشکوه کلنگ زنی برگزار شد. طول مسیر این راه آهن در ترکمنستان 88 کیلومتر از ایستگاه آتامراد تا امام نظر است و از آنجا تا ایستگاه آقینه در افغانستان کشیده خواهد شد. طرف ترکمنستانی تعهد داده است که سهم خود از احداث این خط آهن را تا ماه خرداد 94 به پایان رساند و سپس بقیه این طرح در قلمرو افغانستان را نیز خواهد ساخت. در ادامه خدمت مخاطبان گزارش تحلیلی از «فرزاد رمضانی بونش»  پژوهشگر مسائل منطقه درباره خط آهن مذکور ارائه می‏‌شود. خط‌ آهن ترکمنستان- افغانستان- تاجیکستان و رشد همگرایی منطقه‌ای راه‌اندازی خط آهن تاجیکستان، افغانستان و ترکمنستان زمان حمل‌ونقل و ترانزیت کالا از راه ایران به تاجیکستان و ایران به چین و آسیای مرکزی را کاهش داده و دسترسی اقتصادی 3 کشور به یکدیگر و کشورهای محیط پیرامونی به صرفه‌تر می‌کند. توافق‌نامه ساخت راه‌آهن ترکمنستان، افغانستان و تاجیکستان در نشست رهبران 3 کشور در ماه مارس سال جاری در عشق‌آباد پایتخت ترکمنستان به امضا رسید و رهبران ترکمنستان، تاجیکستان و افغانستان در پایان این نشست یادداشت تفاهمی در جهت ساخت راه‌آهن ترکمنستان، افغانستان و تاجیکستان امضا کردند. این خط آهن که حدود ٤٠٠ کیلومتر طول دارد، از منطقه «آتا‏مراد» ترکمنستان آغاز شده و از راه استان‌های «فاریاب» و «قندوز» در شمال افغانستان به تاجیکستان وصل می‌شود. اهداف سیاسی 3 کشور از خط‌ آهن ترکمنستان- افغانستان- تاجیکستان نگاه تاجیکستان: پیشنهاد ساخت راه‌آهن ترکمنستان- افغانستان- تاجیکستان از سوی رحمان رئیس جمهور تاجیکستان مطرح و سپس رئیس جمهوری ترکمنستان از آن حمایت کرده بود. در واقع از گذشته نیز دوشنبه در زمینه اجرا و ساخت شبکه راه‌آهن بین ایران- افغانستان- تاجیکستان و ترکمنستان- افغانستان- تاجیکستان تلاش کرده بود و مقامات این کشور بارها بر خروج کشور از وضعیت کنونی ارتباطی تأکید کرده بودند. تلاش تاجیکستان برای ایجاد یک کریدور حمل‌ونقل زمینی و احداث راه‌آهن از راه خاک افغانستان به ترکمنستان درحالی پیگیری می‌شود که این کشور با افزایش فشارهای ازبکستان در بیش از 10 سال اخیر مواجه ‌بوده است. همین امر موجب تمایل گسترده و اعلام آمادگی کامل تاجیکستان در جهت اجرای همه مراحل لازم برای اجرای طرح راه آهن مذکور و نمایانگر تلاش دوشنبه برای خروج از بن‌بست ارتباطی است. *رویکرد افغانستان   افغانستان یکی از فقیرترین کشورها در زمینه بهره گیری از راه آهن است. این کشور محصور در خشکی تلاش می‏کند شبکه‌ی حمل و نقل ریلی را در سراسر کشور توسعه دهد. چنانچه اکنون در بیشتر استانهای مرزی این کشور طرح هایی در مورد اتصال به شبکه راه آهن کشورهای همسایه وجود دارد. در واقع ساخت راه آهن ترکمنستان، افغانستان و تاجیکستان با وجود طرح هایی در زمینه راه آهن هرات- مشهد، نیمروز- زاهدان، فراه- زابل، جلال‌آباد- پیشاور، قندهار- کویته، حیراتان، شیرخان بندر و... می‌‏توانند در کنار گذار از بن بست‌های ارتباطی اهمیت و موقعیت استراتژیکی افغانستان را بالا برده و اتصال آن به کشورهای همسایه ایران، پاکستان، ترکمنستان، ازبکستان و تاجیکستان و سپس با هند، چین، روسیه و آب‌های آزاد و کشورهای جهان را فراهم کند و به پیشرفت اقتصادی بیانجامد. در این راستا ساخت خط آهن جدید، افزون بر آنکه ترکمنستان و تاجیکستان را به هم وصل می‌کند، امکان دسترسی افغانستان به شبکه‌ خط آهن آسیای مرکزی و اروپا را نیز افزایش می‌دهد. *اهداف ترکمنستان در سال‌های اخیر با توجه به افزایش درآمدهای صادراتی و گازی ترکمنستان این کشور تلاش کرده است تا با تقویت زیربناهای اقتصادی روابط خارجی خود را با همه کشورها گسترش دهد. در این حال از آنجا که ترکمنستان کشوری بسته است این کشور تلاش کرده تا راه های ارتباط بیشتری را ایجاد کند. در سالهای اخیر نیز جدا از متنوع کردن مسیرهای صادراتی خود راه آهنهایی را به قزاقستان، چین و اکنون افغانستان و تاجیکستان مد نظر داشته است، اکنون نیز مقامات ترکمن نیز افزایش ارتباطات ریلی خود با کشورهای همسایه را خارج شدن بیشتر از دامنه نفوذ روسیه می‌پندارند. چنانچه رئیس جمهور ترکمنستان با پشتیبانی از ابتکار عمل برای ساخت راه‌آهن ترکمنستان- افغانستان- تاجیکستان این طرح را گامی مهم و به موقع در تقویت همکاری‌های بین‌المللی دانست. *پیامدهای اقتصادی خط‌ آهن ترکمنستان–افغانستان–تاجیکستان: یکی از معیار‌های مهم توسعه یافتگی ملی گسترش صنعت حمل و نقل است و گسترش خطوط راه آهن علاوه بر دستاورهای سیاسی، در سایر بخش‌ها هم پیامدهایی را در پی دارد. چرا که راه آهن و افزایش حمل‌ونقل می‌تواند توسعه اقتصاد ملی را به ارمغان آورد و موجب افزایش مبادلات تجاری، گردشگری، توسعه اقتصادی ملی گردد. در بعد فراملی هم با توجه به ضریب بالای ایمنی، ارزان بودن و کاهش آلودگی محیط زیست در بهره‏‌برداری از خطوط آهن راه‌اندازی خط آهن سه‌جانبه بهترین شرایط را برای دسترسی به خلیج فارس، کشورهای آسیای جنوبی، روسیه، کشورهای اروپایی و آسیایی و ترانزیت کالا توسط 3 کشور فراهم می‌کند. باید دانست که با راه‌اندازی خط آهن مذکور، زمان حمل‌ونقل و ترانزیت کالا از راه ایران به تاجیکستان و ایران به چین و آسیای مرکزی را کاهش داده و دسترسی اقتصادی وارداتی و صادراتی 3 کشور به هم و کشورهای محیط پیرامونی چون هند ایران و... را بیشتر و به صرفه‌تر می‌کند. یعنی همچنان که در سال‌های گذشته خط آهن تجن- سرخس- مشهد و بافق_مشهد از هزینه‌های ریلی کشورهای آسیای مرکزی در دسترسی به خلیج فارس، هند و... کاست این خط هم می‌تواند باعث کاهش هر چه بیشتر هزینه ها و کاهش تأثیرگذاری چالش‌های سیاسی بر روابط اقتصادی گردد. در کنار آن این خط می تواند تأثیر گسترده‌ای در رشد روابط بازرگانی دوجانبه (به عنوان نمونه تاجیکستان و ترکمنستان) و روابط سه‌جانبه کشورهای مسیر داشته باشد و به اقتصادهای محلی و استانی هم کمک فراوانی کند. این امر به‌ویژه در مورد افغانستان بارزتر است، چرا که راه اندازی این خط آهن و اتصال آن به شمال افغانستان، افزون بر اینکه استان‌های مرکزی را از بن‌بست اقتصادی خارج کرده و در مسیر ترقی و توسعه استان های شمالی هم تاثیر زیادی دارد. همین امر موجب شده تا حامد کرزی، رئیس جمهور افغانستان با پشتیبانی کامل از این طرح، ایجاد خط راه آهن تاجیکستان- افغانستان- ترکمنستان را دارای نقش مهمی در رشد اقتصاد ملی کشور افغانستان ارزیابی کند. *تأثیر بر همکاری‌های منطقه‌ای: 3 کشور تاجیکستان، افغانستان و ترکمنستان در بسیاری از سازمان‌های بین‌المللی همچون اکو، همکاری اسلامی و حضور مشترکی دارند، لذا این خط آهن با توجه به پیامدهای منطقه ای و فرا منطقه ای آن بر رشد همکاری‌های منطقه‌ای 3 کشور تأثیر گذار است و چنانچه این نوع همکاری ها نیز در سطح همکاری‏‌های سازمان اکو نیز تأثیر مثبت دارد. چرا که وقتی همکاری بین ترکمنستان افغانستان و تاجیکستان به عنوان 3 عضو سازمان اکو گسترش یابد، منافع آن برای همه کشورهای منطقه خواهد بود. این امر زمانی اهمیت بیشتری می یابد که بدانیم اخیرا خط آهن ایران ترکمنستان و قزاقستان گشایش یافت و امکان ارتباط نزدیک جمهوری‌های آسیای مرکزی با آب‌های آزاد و اتصال به کریدور ترانزیت بین‌المللی شرقی- غربی و تقویت مناسبات اقتصادی و رشد و گسترش اقتصادی منطقه را سبب شده است. در بعد دیگر این خط آهن در کنار تأثیرات ژئوپلتیک و سیاسی نوین نمی تواند تهدید کنده جدی منافع ملی کشورهای منطقه باشد، چرا که هر چند این خط آهن عملا با دور زدن ازبکستان و کاهش نقش کلیدی آن در فشار به همسایگان اهمیت ترانزیتی یکی از مهمترین بازیگران در منطقه آسیای مرکزی را کاهش و از اتکای تاجیکستان افغانستان و ترکمنستان به خطوط ریلی ازبکستان می‌کاهد، اما پیامدهای منفی ای سیاسی دیگری برای این کشور ندارد. علاوه بر این افزایش همکاری‏‌های ریلی بین ترکمنستان با تاجیکستان و افغانستان مانعی برای توسعه مناسبات بازرگانی این کشورها با سایر کشورهای منطقه نخواهد داشت و گسترش همکاری‌های ریلی بین کشورهای منطقه هم با منافع روسیه در تعارض نیست و همچنین هندی‌ها نیز حتما از ساخت این خط جدید راه آهن استقبال خواهند کرد. چرا که هندی‌ها با این خط دسترسی بهتری به تاجیکستان و افغانستان از راه ایران خواهند داشت و در بعد دیگر داستان هر چند به نظر می‌رسد که چینی‌ها بنا به کوهستانی بودن مرز با تاجیکستان به راه آهن مشترک با قرقیزستان، ازبکستان و ترکمنستان نظر دارند، اما مسلما طرح سه‌جانبه راه آهن تاجیکستان افغانستان و ترکمنستان برخلاف منافع ملی آنها نیست. *افزایش جایگاه ایران در منطقه: این در حالی است که در 2 دهه اخیر نگاه آمریکا به دور زدن ایران در طرح‌های مهم اقتصادی و ژیوپلتیک افزایش یافته و در سال‌های اخیر نیز طرح پروژه جاده ابریشم نوین (ویژگی اصلی این طرح پیوند آسیای مرکزی به آسیای جنوبی بدون حضور ایران است) برای دور کردن کشورهای منطقه از نقش مرکزی ترانزیتی ایران مورد توجه بوده‏ است. چنانچه مخالفت رابرت بلیک، معاون وزیر خارجه ایالات متحده آمریکا با اجرای طرح‌های ساخت خط راه‌آهن از کاشغر (چین) به هرات (افغانستان) و به ایران دلیل این ادعا است. در این حال راه‏‌اندازی خط آهن تاجیکستان افغانستان و ترکمنستان هر چند به گونه مستقیم به ایران مرتبط نیست و ایران در این طرح حضور ندارد، اما با توجه به اینکه راه آهن خواف هرات در دست ساخت بوده و راه آهن ترکمنستان نیز به ایران وصل است راه آهن ترکمنستان افغانستان و تاجیکستان می‌تواند به تقویت نقش ایران در منطقه کمک کند. چرا که با وجود برتری‌ در حوزه امنیت ترانزیت و عبور محموله ترانزیتی حدود 160 کشور جهان از طریق خاک خود است از یک سو درآمدهای ترانزیتی ایران افزایش می‌یابد و از سویی به ناکامی سیاست همه چیز بدون ایران در سطح آسیای مرکزی و قفقاز اشاره می‌کند. این رویکرد درحالی است که ایران نیز ساخت راه آهن ایران افغانستان تاجیکستان و چین را مد نظر دارد و وصل آن با این خط آهن می‏‌تواند به حضور و نفود ایران در منطقه کمک شایانی کند.